عوامل مؤثر بر چربی شیر در دام

امروزه شیر تولیدی گاوداری‌های ایران را بر اساس درصد چربی و مواد جامد در شیر خریداری و قیمت‌گذاری می‌کنند. درصد چربی شیر با مدیریت گله رابطه مستقیم دارد که نقش مهمی درسودآوری گاوداری دارد. همچنین چربی شیر رابطه مستقیمی با ظرفیت گله و نژاد گاو شیری دارد. هلشتاین کم‎ترین و جرسی و گرنزی بیشترین چربی شیر را دارا هستند. ولی میزان تولید شیردرگاوهای هلشتاین نسبت به گاو جرسی و گرنزی بیشتر است و در واقع میزان تولید شیر با درصد چربی آن نسبت عکس دارد.

عوامل مؤثر بر درصد چربی شیر به دو قسمت تقسیم می‌شود: عوامل تغذیه‌ای و عوامل غیر تغذیه‌ای

الف) عوامل غیرتغذیه‌‎ای:

1) مرحله شیردهی: بیشترین درصد چربی شیر اواخر دوره شیردهی و کمترین درصد آن‎ بعد از زایمان و به ویژه پیک تولید است.

2) سن: از شکم اول تا پنجم، متناسب با افزایش تولید شیر، درصد چربی شیر 2 درصد کاهش می‌یابد.

3) فصل: در فصول گرم و مرطوب کاهش درصد چربی شیر اتفاق می‌افتد و در فصل زمستان افزایش تدریجی در چربی شیر را شاهد هستیم. این تغییرات تحت تأثیر نوع خوراک و نحوه خوراک دادن تعدیل یا افزایش می‌یابد.

4) ورم پستان: ورم پستان چربی و کازویین شیر را کاهش و در مقابل حجم پروتئین خون (گاما گلبولین) موجود در شیر را افزایش می‌‎دهد. میزان سلول‎‌های سوماتیک (SCC) شیر طی ورم پستان زیاد می‎‌شود که باعث می‌شود قیمت خرید شیر تا 2 الی 3 برابر کاهش یابد. در برخی کشورها برای تشویق گاودارها برای کاهش سلول‌های سوماتیک شیر، جایزه قرار داده‌اند.

5) اشتباهات فنی: عواملی مانند اختلال در خنک کردن شیر و مخزن آن، بی‌دقتی و اشتباه در نمونه‌برداری و اشکالات فنی در لوله‌های انتقال شیر باعث کاهش درصد چربی شیر می‌گردد.

7) ژنتیک و وراثت: ژنتیک تا 55 درصد روی چربی شیر در گاوهای مختلف تأثیر دارد. البته نباید محیط و اثرات متقابل بین محیط و ژنتیک را نادیده گرفت. ژن‌های مؤثر در چربی شیر، خیلی بیش‌تر از ژن‌های مؤثر در میزان تولید شیر، قابلیت انتقال دارند.

ب) عوامل تغذیه ای: عوامل تغذیه‌ای مؤثرترین عوامل بر میزان تولید و درصد چربی شیر می‌باشند که عوامل مدیریتی نقش مهمی در آن ایفا می‌کند. به طوریکه کوچکترین تغییر در جیره گاوهای شیری، چربی را دستخوش تغییر می‌کند. برای مثال با تغییر جیره، درصد چربی شیر طی 1 تا 3 هفته تغییر می‌کند در حالیکه پروتئین 3 تا 6 هفته طول می‌کشد تا تغییر کند.

1) منشاء ترکیبات شیر: در اثر هضم میکروبی فیبر جیره  در شکمبه، اسید استیک و اسید بوتیریک تولید می‌شود که منجر به تولید نیمی از چربی شیر می‌شود. نیم دیگر چربی شیر از طریق چربی موجود در جیره و چربی قابل تبادل در بدن تأمین می‌شود. میکروب‌های شکمبه، پروتئین‌های جیره را به پروتئین‌های میکروبی که حاوی اسید آمینه‌های ضروری است تبدیل می‌کنند. غدد پستانی برای تولید پروتئین شیر این اسید آمینه‌ها را مورد استفاده قرار می‌دهند؛ انرژی مورد نیاز برای این مسیر متابولیکی را گلوکز تأمین می‌کند. گلوکز، خود یا از اسید پرپیونیک تولیدی در شکمبه فراهم می‌شود و یا از گلوکز جذب شده از دیواره روده. بنابراین اگر پرپیونات، کم تولید شود، کمی اسید آمینه نیز تولید می‌شود که با واکنش گلیکونئوژنز به گلوکز تبدیل می‌گردد.

البته کازئین شیر از اسیدهای آمینه قابل دسترس تولید می‌شود که مجموعاً همراه با آلبومین‌ها و ایمنوگلوبولین‌های خون مترشحه در شیر به عنوان پروتئین شیر محسوب می‌شوند، ولی کیفیت آن به دلیل عدم حضور اسیدهای آمینه ضروری موجود در شیر پایین است.

2) تأثیر شکمبه: بالانس مناسب ترکیبات جیره از قبیل پروتئین خام (CP)، فیبر مؤثر و انرژی حاصل از کربوهیدرات‌های‌ سریع تخمیر، باعث حفظ  درصد چربی شیر می‌شود.

3) مدیریت خوراک دهی: خوراک دهی به دو روش TMR و غیر TMR انجام می‌گیرد. در روش غیر TMR یا دستی، اجزاء جیره به صورت جداگانه در اختیار گاو قرار می‌گیرد و گاو توانایی انتخاب را دارد. در روش TMR که معمولا از دستگاه فیدر میکسر استفاده می‌شود، اجزاء جیره طوری با هم مخلوط می‌شود که گاو توانایی جداسازی را نداشته باشد و تمامی احتیاجات غذایی گاو با مصرف آن تأمین ‌گردد.

اشکال روش غیر TMR این است که ممکن است گاو یکی از اجزاء جیره را زیاد خورده و مواد مغذی دیگر را نخورد و باعث بروز اسیدوز، کتوز، چاقی، کاهش تولید و درصد چربی شیر گردد. در روش TMR نیز ممکن است به علت عدم خوشخوراکی جیره، مصرف خوراک کاهش یافته و باعث کاهش تولید و چربی شیر می‌گردد.

4) نمره بدنی مناسب: درگاوهای پا به ماه (کلوزآپ)، چاقی و لاغری بیش از حد باعث کاهش درصد چربی شیر در زمان تولید خواهد شد. در گاوهای تازه زا، کاهش وزن به صورت موقت چربی شیر را افزایش می‌دهد ولی در گاوهای لاغر این اتفاق نمی‌افتد و گاوهای چاق نیز دچار بیماری کتوز می‌شوند.

5) میزان مصرف کنسانتره و بالانس انرژی و پروتئین: اگر جیره انرژی زیاد و فیبر کمی داشته باشد، باعث افزایش پروتئین و کاهش چربی شیر می‌گردد و برعکس. کیفیت پایین علوفه، عدم بالانس جیره از نظر پروتئین و مواد معدنی، کاهش مصرف کنسانتره در جیره موجب کاهش پروتئین و افزایش چربی شیر می‌گردد ولی گاوهای پابه ماه (کلوزآپ) و تازه زا، به پروتئین زیاد با انرژی کمتری نیاز دارند، در حالی که نمی‌توانند کنسانتره و خوراک زیادی استفاده کنند.

عدم رعایت این نکته باعث کاهش چربی شیر می‌گردد. بایستی توجه داشت که مازاد پروتئین دفع می‌گردد و بایستی جیره از نظر پروتئین قابل تجزیه و غیر قابل تجزیه در شکمبه، میزان سیلاژ، پروتئین محلول و NPN بالانس باشد، حتی در گاوهای پرتولید، بایستی اسیدهای آمینه جیره را نیز بالانس نمود و اگر کنسانتره و NFC  زیاد و علوفه استفاده شود، سبب افزایش تولید اسید پرپیونیک و کاهش اسید استیک در شکمبه شده و در نتیجه پروتئین شیر افزایش و چربی شیر کاهش می‌یابد.

معمولا اگر مقدار38 تا 36 درصد از ماده خشک جیره را NFC تشکیل دهد، درصد چربی شیر در حد مطلوب خواهد بود.

6) علوفه جیره: 45 تا 40 درصد ماده خشک جیره گاوهای شیری را علوفه تشکیل می‌دهد که شامل سیلاژ ذرت وعلوفه‌هایی با درصد فیبر بالا است. اندازه علوفه خرد نباید آنقدر ریز باشد که منجر به تولید بیش‌تر اسید پرپیونیک نسبت به اسید استیک شود؛ همچنین نباید آن‌قدر بلند باشد که از لحاظ فیزیکی برای خوردن خوراک کافی و تأمین احتیاجات دام محدودیت ایجاد کند. اندازه علوفه باید مناسب باشد تا جیره به صورت TMR به گاوها داده شود.

 
7) چربی یا روغن افزودنی به جیره: اگر چربی جیره از 5 درصد ماده خشک بیشتر شود، باعث آسیب به میکرو ارگانیزم شکمبه وکاهش هضم فیبر می‌گردد. اگردر جیره 7 تا 6 درصد چربی (به ویژه اسیدهای چرب غیر اشباع) استفاده شود، مانع حرکت طبیعی شکمبه می‌شود. اگر کمتر از 5 درصد چربی در جیره استفاده شود، چربی شیر افزایش خواهد یافت.

نتیجه گیری

 تولید مناسب شیر و درصد چربی به تنظیم جیره‌ای از نظر فیزیکی و شیمیایی متناسب با تمام احتیاجات دام بستگی دارد. آزمایش منظم انرژی، پروتئین و مواد معدنی علوفه، TMR از جهت تأمین تمام احتیاجات دام، ارزیابی اندازه علوفه و TMR، رصد آزمایشات قبلی درصد چربی شیر و بررسی BCS گاوهای شیری از جمله راه‌کارهایی است که دامدار را به موفقیت می‌رساند.

اگر گاوهای شیری با علوفه خوب و با کیفیت همراه با مقدار مناسبی از کنسانتره تغذیه شوند، درصد چربی شیر به صورت قابل توجهی افزایش خواهد یافت. ولی استفاده بیش ازحد از علوفه وکاهش  کنسانتره، باعث کاهش تولید و افزایش درصد چربی شیر می‌گردد ولی این درصد چربی زیاد که با کاهش تولید شیر همراه است، مقرون به صرفه نمی‌باشد.

گردآورنده: مهندس بابک ضیایی، کارشناس ارشد تغذیه دام

ویرایش: رضا یزدی