بررسی تأثیر تغذیه زودهنگام جوجه گوشتی پس از هچ در روند رشد جوجه و توسعه سیستم گوارشی و ایمنی

مقدمه

هفته نخست زندگی جوجه گوشتی دوره‌ای بحرانی و تعیین‌کننده برای مسیر رشد، تکامل دستگاه گوارش، شکل‌گیری میکروبیوتای روده و بلوغ نسبی سیستم ایمنی است. این بازه زمانی هم‌زمان با انتقال از تغذیه جنینی (بر پایه زرده) به تغذیه برون‌زاد رخ می‌دهد و محیط مدیریتی (زمان دسترسی به خوراک و آب، دما، پنجره هچ و شرایط حمل‌ونقل) و ترکیب جیره اولیه به‌ویژه نسبت پروتئین به انرژی و نوع چربی‌ها می‌تواند مسیر رشد آینده پرنده را به‌طور معناداری تغییر دهد.

نقش تغذیه‌ای و ایمنی زرده باقیمانده  (Residual yolk)

در هنگام هچ بخشی از زرده تخم هنوز به‌صورت ذخیره داخلی در دستگاه گوارش (کیسه زرده) وجود دارد که تا چند روز پس از هچ به‌عنوان منبع انرژی، اسیدهای چرب و پروتئین عمل می‌کند. مطالعات نشان می‌دهند سهم زرده باقیمانده از کل دریافت انرژی و پروتئین در روزهای ابتدایی می‌تواند متغیر و تابعی از زمان اولین دستیابی به خوراک خارجی باشد؛ برآوردها در مطالعات مختلف بین حدود ۱۰ تا ۳۰ درصد برای سه روز اول متغیر گزارش شده است که این اختلاف عمدتاً ناشی از تفاوت در مصرف خوراک خارجی، سرعت جذب زرده و شرایط بالینی مطالعه است.

بنابراین، زرده باقیمانده یک منبع تغذیه‌ای و نیز منبعی از ایمونوگلوبولین‌های مادری (IgY) و مولکول‌های ایمنی است که در پشتیبانی از جوجه تازه از تخم درآمده نقش دارد؛ اما نقش حمایتی آن زمان‌دار بوده و با ورود خوراک خارجی کاهش می‌یابد.

نکته کاربردی

هنگام طراحی جیره پیش‌آغازین و آغازین (Pre-Starter, Starter) و مدیریت پس از هچ باید بر هم‌افزاییِ زمان‌بندی تغذیه خارجی و قابلیت استفاده از زرده توجه شود. مطالعات نشان می‌دهند، هرچه تغذیه خارجی زودتر فراهم شود، جذب زرده سریع‌تر شده و توسعه روده‌ای و متابولیکی تقویت می‌شود.

دسترسی زودهنگام به خوراک (early feeding) در برابر تأخیر دسترسی به خوراک (delayed feeding)

مطالعات متعدد اثر دسترسی زودهنگام به خوراک را بر افزایش وزن اولیه، رشد روده‌ای، فعالیت آنزیمی و توسعه سیستم ایمنی گزارش کرده‌اند. تأخیر در اولین خوراک (خصوصاً 24–48 ساعت و بیشتر) معمولاً باعث کاهش وزن بدن در روزهای اولیه، کاهش وزن و طول روده، کاهش فعالیت آنزیمی و تغییرات مورفومتریک پرز و کریپت می‌شود که می‌تواند بازتابی بر کاهش جذب اولیه مواد مغذی و تأخیر در بلوغ ایمنی باشد.

با این همه در بسیاری از مطالعات، جوجه‌ها در طول دوره امکان رشد جبرانی (compensatory growth) را نشان داده‌اند و اختلافات وزنی اولیه تا حدی کاهش می‌یابد؛ اما برخی شاخص‌های ایمنی و مورفولوژی روده ممکن است برای مدت طولانی‌تری تحت تأثیر بمانند.

در یک جمع‌بندیِ مروری، پیامدهای تأخیر تا 48 ساعت بسته به شرایط مدیریتی و یا مطالعاتی می‌تواند متفاوت باشد: در برخی شرایط قابل‌ جبران و در برخی دیگر (مخصوصاً با استرس‌های همزمان یا شرایط نامطلوب انکوباسیون/حمل) پیامدهای منفی‌تری دیده شده است.

توصیه مدیریتی

 کاهش «پنجره هچ» و فراهم‌کردن دسترسی سریع به آب و خوراک یا سیستم‌های «in-hatch feeding»  بهترین راه برای به حداقل‌رساندن پیامدهای منفی است؛ در مواقعی که تأخیر اجتناب‌ناپذیر است، استفاده از استراتژی‌های تغذیه‌ای ترمیمی مثلاً جیره‌های با قابلیت هضم بالا، MCFA (اسیدهای چرب زنجیره متوسط) یا پروتئین‌های با قابلیت هضم بالا می‌تواند تا حدی به بازگشت عملکرد کمک کند.

رشد و تکامل دستگاه گوارش: آناتومی و آنزیم‌ها

دستگاه گوارش جوجه‌ها پیش از هچ شروع به بلوغ می‌کند و پس از هچ در روزهای اول تغییرات سریع مورفولوژیک (افزایش طول روده، افزایش ارتفاع پرزها و سطح جذب) را تجربه می‌کند. رشد پرزها و افزایش سطح جذب در دئودنوم، ژژونوم و ایلئوم توزیع زمانی متفاوت دارد؛ به طور مثال ژژونوم، پس از چند روز نخست، نقش برجسته‌تری در جذب پیدا می‌کند.

ترشح آنزیم‌های پانکراس (آمیلاز، تریپسین، لیپاز) و نمک‌های صفراوی وابسته به سن افزایش می‌یابد و بنابراین قابلیت هضمِ کاملِ چربی و پروتئین در هفته اول هنوز کامل نیست؛ با این وجود، تطبیق فیزیولوژیک و تغییرات مورفولوژیک اغلب تا حدی محدودیت عملکردی را جبران می‌کنند.

فرمولاسیون جیره در روزهای ابتدایی پرورش

 در روزهای ابتدایی بهتر است از منابع پروتئینی با قابلیت هضم بالا و اجزایی که هضم پذیری سریع دارند استفاده شود؛ همچنین افزودنی‌هایی که فرآیند هضم و نوسازی اپی‌تلیوم روده را تسهیل می‌کنند مانند پروبیوتیک‌ها، پری‌بیوتیک‌ها و برخی MCFAها می‌توانند مفید باشند.

قابلیت هضم چربی و استفاده از جیره‌های پرچرب

اگرچه هضم چربی در جوجه‌ها در اوایل هفته‌ نسبتاً محدود توصیف شده است اما مطالعات تجربی نشان می‌دهند که جوجه‌های گوشتی جوان قادر به سازگاری با جیره‌های پرچگالی هستند و در شرایطی که نسبت پروتئین به انرژی (CP:energy) حفظ شود، افزودن چربی بالا (تا سطوح مطالعاتی گزارش‌شده) لزوماً عملکرد را کاهش نمی‌دهد و می‌تواند کارایی انرژی را بهبود دهد. با این حال باید توجه داشت که نوع چربی (اشباع/غیراشباع، زنجیره طولانی یا متوسط) و نحوه فرآوری خوراک اثرات متفاوتی بر هضم و متابولیسم خواهند داشت.

نکته تحقیقاتی

 بررسی‌های بیشتر روی مکانیسم‌های همزمان (ترشح صفرا، بیان ناقل‌ها، فعالیت لیپاز موضعی) برای درک دقیق اینکه چگونه جوجه‌های جوان می‌توانند چربی را متابولیزه کنند، لازم است.

نقش MCFA و اسیدهای چرب بلند زنجیره (مثلاً روغن ماهی)

مولکول‌هایی مانند MCFA (اسیدهای چرب زنجیره متوسط) دارای هضم‌پذیری سریع و برخی فعالیت‌های ضدمیکروبی موضعی هستند که در شرایط آسیب روده‌ای یا تأخیر در دسترسی به خوراک می‌توانند سودمند باشند. از سوی دیگر، روغن ماهی حاوی n-3 PUFA می‌تواند پاسخ‌های التهابی را تعدیل کند و در برخی مطالعات نشانه‌هایی از بهبود وضعیت ایمنی و کاهش پاسخ‌های التهابی در بافت‌های مختلف دیده شده است. با این همه، اثرگذاریِ این اجزا تابع دوز، فرم (آزاد یا گلیسیرید) و تعامل با سایر اجزای جیره است؛ بنابراین نمی‌توان توصیه‌های کلی بدون تعیین دوز و فرم دقیق ارائه کرد.

استفاده در جیره

 استفاده هدفمند MCFA (مثلاً در دوره بازیابی پس از محرومیت غذایی) و تعادلِ نسبت  n-6/n-3 می‌تواند به عنوان بخشی از استراتژی هفته اول مورد استفاده قرار گیرد؛ اما باید بصورت عملیاتی در فارم برای تعیین دوز بهینه اقدام کرد.

اثر چگالی جیره (diet density) در هفته اول

مطالعات نشان داده‌اند که افزایش چگالی انرژی (با افزایش چربی‌ها و کاهش کربوهیدرات نسبی) در هفته اول معمولاً ADFI را کاهش می‌دهد و G:F را بهبود می‌بخشد؛ ADG در برخی موارد کاهش یا تغییر خطی نشان داده است (بسته به این‌که جوجه نتواند مصرف انرژی را ثابت نگه دارد). اثرات طولانی‌مدت به ادامه تغذیه و مدیریت وابسته است؛ اگر تغذیه متراکم ادامه یابد، ممکن است به بهبود کارایی انرژی منجر شود، اما در غیر این صورت مزیت ممکن است از بین برود.

توصیه اقتصادی

 تعیین نقطه بهینه چگالی جیره باید با تحلیل هزینه-فایده خوراک و اهداف تولید مثلا سرعت رشد در دوره اولیه در برابر هزینه خوراک انجام شود.

تعامل تغذیه با توسعه ایمنی و خطرات بالینی

در هفته اول، سیستم ایمنی اکتسابی هنوز کامل نیست و پادتن‌های مادری در زرده  (IgY)، (IgA)  نقش مهمی دارند. تأخیر در تغذیه می‌تواند باعث کاهش نسبی وزن اندام‌های لنفاوی (مانند بورس) و تغییر در تعداد و توزیع لنفوسیت‌ها شود که احتمالاً به تغییرات طولانی‌مدتی در پاسخ ایمنی منجر خواهد شد. مطالعات، حالت‌های افزایش آسیب‌پذیری نسبت به برخی چالش‌های عفونی را گزارش کرده‌اند. بنابراین سیاست‌های تغذیه‌ای هفته نخست باید با در نظر گرفتن پیامدهای ایمنی اتخاذ شوند و در مطالعات آتی، تعامل تغذیه در برابر چالش عفونی نیازمند بررسی است.

شکاف‌های عملیاتی و پژوهشی

1. تفاوت‌های ناشی از پنجره هچ (hatch window) و تعامل آن با زمان اولین خوراک هنوز به‌خوبی تعیین نشده‌اند؛ بسیاری از مطالعات، پنجره‌های هچ طولانی دارند و انتقال نتایج به پنجره‌های کوتاه‌تر نیاز به شواهد دارد.
2. مکانیسم‌های مولکولی که تنظیم‌کننده تطبیق روده به چربی‌های جیره‌ای اولیه هستند (مثلاً بیان ناقل‌های لیپید و آنزیم‌های موضعی) نیاز به مطالعات دقیق‌تری دارند.
3. کارآزمایی‌های میدانی-اقتصادی هزینه خوراک متراکم‌تر، افزودنی‌های گران قیمت مثل روغن ماهی و MCFA  در شرایط تجاری ضروری است تا پیشنهادات عملی عرضه شوند.

جمع‌بندی

1. دسترسی سریع به آب و خوراک پس از هچ، از منظر توسعه روده‌ای و متابولیکی برتر است و در اغلب شرایط توصیه می‌شود و در شرایطی که امکان‌پذیر نیست، استراتژی‌های تغذیه ترمیمی باید در نظر گرفته شود.
2. زرده باقیمانده نقش تغذیه‌ای و ایمنی مهمی در روزهای اول دارد؛ در فرمولاسیون جیره باید این مورد مهم را در نظر گرفت.
3. جیره‌های با پروتئینِ با قابلیت هضم بالا در روزهای ابتدایی و استفاده هوشمندانه از چربی MCFA یا روغن ماهی (با توجه به دوز و فرم آن) می‌تواند به عملکرد و سلامت کمک کند، اما اجرا باید براساس شرایط فارم و محاسبه ارزش اقتصادی باشد.
4. چکاپ ایمنی و پیگیری‌های میکروبیال، به‌خصوص در مطالعات مقایسه‌ای دسترسی زودهنگام در برابر دسترسی با تاخیر به خوراک، برای تعیین بهتر پیامدهای بلندمدت الزامی است.

منابع

1. Van der Wagt I. A review on yolk sac utilization in poultry - مروری در مورد استفاده از کیسه زرده (com)
2. Ravindran V. Nutrition and Digestive Physiology of the Broiler Chick - مروری بر تغذیه و فیزیولوژی گوارش جوجه گوشتی  (MDPI)
3. Proszkowiec-Weglarz M. Effect of delayed feeding post-hatch on intestinal/tight-junction expression (2020) - تأثیر تأخیر در تغذیه پس از تفریخ (از تخم درآمدن) بر بیان ژن در روده (com)
4. Lamot D.M. Diet density during the first week of life: Effects on growth (2017/2019) - تأثیرات چگالی جیره بر رشد جوجه گوشتی در هفته اول پرورش (com)
5. Li D.L. et al., Effects of early post-hatch feeding on growth and intestinal development (2022) - تأثیرات تغذیه زود هنگام جوجه بر رشد و توسعه روده (PMC)
6. Khosravinia H. / Attia Y.A. (2015–2020) - مطالعات نمونه روی MCFA و منابع روغنی (com)