راهکارهای تغذیه‌ای و مدیریتی مرغ گوشتی در دوره کمبود نهاده و خوراک برای کاهش آسیب‌های احتمالی

مقدمه

در دوره‌های کمبود نهاده ذرت و کنجاله سویا، افت تولید بر اثر گرسنگی جوجه گوشتی (feed deprivation) یکی از مشکل‌سازترین شرایط در مدیریت گله‌های گوشتی‌ست. عوامل مدیریتی که باعث کاهش یا نبود مصرف خوراک در طول پرورش می‌شوند، می‌توانند باعث بروز مشکلاتی در جوجه‌های گوشتی شوند. استرس ناشی از تغییر خوراک و گرسنگی حاصل از آن می‌تواند دلیل بروز سندرم مرگ ناگهانی (Spiking Mortality Syndrome) در جوجه‌های گوشتی باشد. این مقاله با هدف ساماندهی  جوجه‌های گوشتی در زمان محرومیت از دان و شروع استرس گرسنگی ارائه شده است.

جوجه‌های گوشتی  دارای غلظت پایین انسولین هستند و میزان قند خونشان ممکن است تا حد ۱۷ میلی‌گرم در دسی‌لیتر در اثر گرسنگی کاهش یابد، در حالی‌ که مقدار طبیعی برای جوجه‌های سالم حدود ۲۴۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر است (Dinev and Kanakov, 2011). تغییر خوراک، تغییر موقعیت دان‌خوری و عدم تأمین به موقع سرانه دان، استرس خارجی قابل توجهی را برای نیمچه گوشتی ایجاد می‌کند و مطالعات قبلی نیز استرس گرسنگی  را یکی از عوامل مرتبط با مرگ ناگهانی  دانسته‌اند (Karki et al., 2008).

استرس گرسنگی و ارتباط آن با سندرم مرگ ناگهانی

مرگ ناگهانی یک بیماری چندعاملی به‌نظر می‌رسد که عوامل مختلفی مانند وجود مایکوتوکسین‌ها در خوراک، آلودگی ویروس شبه‌آرنا (arenavirus-like particles) در پانکراس، روده‌ یا کبد (Goodwin et al., 1993)، نبود دوره تاریکی (Dark period)  که منجر به کاهش سطح ملاتونین می‌شود  و استرس القا شده  در ایجاد آن نقش دارند (Karki et al., 2008).

بیشتر پژوهشگران بر این باورند که عامل اصلی مرگ ناگهانی  ترکیبی از عفونت ویروسی شبه‌آرنا و انواع استرس یا گرسنگی است که موجب اختلالات غدد درون‌ریز و در نهایت هیپوگلیسمی شدید می‌شود (Davis et al., 1995, 1996). با این حال، تا کنون ویروس شبه‌آرنا به‌طور قطعی شناسایی نشده است و مکانیسم‌های دقیق بروز هیپوگلیسمی هنوز کاملاً روشن نیست (Hassanzadeh, 2009).

1- راهکارهای تغذیه‌ای در زمان کمبود نهاده و خوراک

جلوگیری از شیوع تلفات و به حداقل رساندن اثرات نامطلوب استرس گرسنگی در دوره‌های کمبود نهاده و خوراک مستلزم ترکیبی از راهکارهای مدیریتی و تغذیه‌ای است تا سلامت و رفاه طیور بطور نسبی تأمین شود. مطالب زیر از مقالات موجود در ژورنال‌های علمی و کاتالوگ‌ سویه‌های مرغ گوشتی گردآوری شده است و بکارگیری هرکدام با مشورت دامپزشک یا متخصص تغذیه فارم و با توجه به سویه و شرایط گله می‌تواند راهگشای مدیریت مرغ گوشتی در دوره کمبود نهاده و خوراک باشد.

1-1) ذرت خردشده (Cracked Corn)

در دوره گرسنگی، کاهش گلوکز خون و ذخایر گلیکوژن کبدی از مهم‌ترین خطرات متابولیکی محسوب می‌شوند. استفاده از ذرت خردشده به میزان محدود (۵–۱۰ گرم به‌ازای هر پرنده) می‌تواند انرژی قابل‌دسترس فوری فراهم کند، بدون اینکه سیستم گوارش را تحت ‌فشار شدید قرار دهد. مطالعات Madsen (2020, Poultry Science)  نشان دادند که عرضه‌ی ذرت خرد شده پس از ۱۲ ساعت گرسنگی، سبب افزایش قند خون و بازگشت سریع‌تر رفتار تغذیه‌ای شد. همچنین Leeson & Summers (2009) تأکید کرده‌اند که در اعمال محرومیت خوراک، مواد انرژی‌زای ساده بهترین گزینه برای شروع مجدد تغذیه هستند.

2-1) انواع سبوس‌ها

سبوس‌ها به‌علت دارا بودن فیبر محلول، ترکیبات زیستی و فسفولیپیدها، نقش حفاظتی بر دیواره روده دارند. Amerah (2009 World's Poultry Science Journal) گزارش کردند که افزودن مقادیر کم سبوس گندم باعث حفظ یکپارچگی پرزهای روده در دوره‌های محرومیت موقت از خوراک شد. فیبر موجود در سبوس گندم، حرکات پریستالتیک روده را حفظ کرده و به‌ویژه در جوجه‌های زیر ۱۰ روزگی مانع آتروفی پرزها در زمان بی‌خوراکی می‌شود.

3-1) ذرت نرم پخته یا خیسانده  (Soaked/Cooked Corn)

ذرت خیسانده یا نیم‌پز قابلیت هضم نشاسته را افزایش می‌دهد و در شرایط قطع دان بیش از ۱۸ ساعت می‌تواند به‌عنوان منبع انرژی اورژانسی به کار رود. بر اساس نتایج (North & Bell 1990, Commercial Chicken Production Manual) ، ذرت خیسانده موجب کاهش بروز افت قند خون و سندرم مرگ ناگهانی پس از محدودیت خوراک می‌شود. شکل پخته‌ی ذرت، سرعت تخلیه روده را کاهش داده و از استرس گوارشی جلوگیری می‌کند.

4-1) محلول گلوکز و الکترولیت  (Glucose–Electrolyte Solution)

حفظ آب بدن و یون‌ها در دوره گرسنگی از اهمیت حیاتی برخوردار است.  Aviagen Broiler Management Handbook (2022)  و نیز Etches (1996) در کتاب Physiology of the Chicken توصیه کرده‌اند که در زمان دسترسی نداشتن به دان، استفاده از محلول خوراکی حاوی گلوکز، سدیم، پتاسیم و بی‌کربنات سبب بهبود وضعیت اسمزی، کاهش استرس حرارتی و حفظ غلظت گلوکز خون می‌شود. این ترکیب علاوه بر تأمین انرژی فوری، خطر نارسایی کلیوی ناشی از دهیدراتاسیون را کاهش می‌دهد.

5-1) جو و چاودار خردشده  (Crushed Barley/Rye)

جو و چاودار به‌دلیل داشتن β-گلوکان، فیبر محلول مفید و اثر پری‌بیوتیکی خفیف بر فلور روده‌ای مفید هستند. مصرف جزئی آن‌ها در شرایط فقدان خوراک (feed deprivation) طبق گزارش Svihus (2013, Poultry Science)  سبب تنظیم حرکات دستگاه گوارش و کاهش رفتارهای پرخاشگرانه شد. با این حال، مقدار زیاد می‌تواندچسبندگی روده ایجاد کند، بنابراین به میزان کم (زیر ۵٪ جیره موقت) توصیه می‌شود.

6-1) مدیریت گله با محلولهای حمایتی در زمان گرسنگی

موضوع محلول‌های خوراکی در زمان گرسنگی یا نبود دان در نیمچه‌های گوشتی (broiler growers) دقیقاً یکی از روش‌های علمی برای کنترل استرس متابولیکی، جلوگیری از هیپوگلیسمی و حفظ توازن الکترولیتی است. بر اساس رفرنس‌های معتبر Aviagen 2022؛ Etches 1996؛ North & Bell 1990؛ Leeson & Summers 2009، در چنین شرایطی می‌توان از چند نوع محلول استاندارد استفاده کرد. اما باید به چند نکته در هنگام استفاده از این نوع محلول‌ها دقت کرد:

دما و مدت مصرف توصیه‌شده:

1. دمای محلول: ۲۵–۳۰ درجه سانتی گراد آب ولرم جهت جذب سریع‌تر.
2. مدت مصرف: تا ۲۴ ساعت یا تا زمان دسترسی به خوراک.
3. تعویض محلول: هر ۸ ساعت یک بار برای جلوگیری از رشد باکتری.
4. دسترسی: نامحدود در نیپل‌ها یا آبخوری‌ها؛ آبخوری نباید خشک شود.

محلولهای پیشنهادی جهت استفاده در دوره کمبود نهاده و دان:

1) محلول گلوکز – الکترولیت (Glucose–Electrolyte Solution)

هدف: تأمین سریع انرژی قابل‌جذب، حفظ آب و یون‌های ضروری.

ترکیب پیشنهادی (در هر لیتر آب آشامیدنی):

2) محلول گلوکز – گلایسین – الکترولیت (Energy–Amino Mix)

هدف: حفظ ذخایر گلیکوژن کبدی و کاهش کاتابولیسم بافتی

گلایسین به‌عنوان اسیدآمینه ساده باعث افزایش جذب سدیم–گلوکز در روده و کاهش تخریب پروتئین‌های عضلانی می‌شود.

3) محلول حاوی دکستروز و ویتامین E و C

هدف: مقابله با استرس اکسیداتیو و حفظ سلامت غشاء‌ سلولی پس از بی‌دان. 

ترکیب: دکستروز 50گرم+ ویتامین  C200 سی سی و ویتامین E (توکوفرول محلول در آب) 20 IU در ۱ لیتر آب.

این محلول طی گرسنگی‌های طولانی‌تر از ۱۸ ساعت عالی است و در مطالعات Amerah(2009) باعث افزایش بقاء سلولی مخاط روده شده است.

4) محلول ساده احیاکننده الکترولیت (Emergency Electrolyte Only)

اگر هیچ ماده انرژی‌زا در دسترس نیست و فقط الکترولیت در اختیار دارید، ترکیب زیر را استفاده کنید:

این محلول از دهیدراتاسیون و اسیدوز جلوگیری می‌کند و تا رسیدن دان یا محلول‌های انرژی‌دار موقتاً استفاده می‌شود.

  نکته مدیریتی:

در صورت گرسنگی بیش از ۱۲ ساعت، محلول‌های حاوی گلوکز و الکترولیت باید همراه با افزایش دمای سالن ۱–۲ درجه سانتی گراد بالاتر از معمول و نور ملایم (۵–۱۰ لوکس) ارائه شوند. این کار سبب کاهش  سندرم مرگ ناگهانی و افت شدید گلوکز سرم می‌شود (Madsen et al., 2020).

مجموعه‌ای از اسیدهای آمینه مجاز، مؤثر و ایمن برای استفاده در آب آشامیدنی در زمان بی‌دان به همراه دوز مصرفی

1) گلایسین (Glycine)

حلالیت کامل در آب، اثر محافظ متابولیسمی بالا

2) گلوتامین (L‑Glutamine)

محلول نسبی در آب (احتیاج به حل با حرارت ملایم) و بسیار مؤثر در سلامت روده و بازسازی پرزها

3)  آلانین (L‑Alanine)

به‌خوبی در آب حل می‌شود و منبع انرژی گلوکونئوژنیک برای کبد است.

4) آرژنین (L‑Arginine)

حلال متوسط، ولی با خاصیت حمایتی قلبی–عروقی و تقویت سیستم ایمنی در گرسنگی.

ترکیب پیشنهادی عملی برای محلول اضطراری مطابق با داده‌های Leeson 2009 و Madsen 2020

در نبود خوراک؛ گلایسین، گلوتامین، و آلانین مؤثرترین اسیدهای آمینه‌ی محلول در آب هستند که می‌توانند برای حفظ انرژی، پیشگیری از آسیب عضله و حمایت از سلامت روده در نیمچه‌های گوشتی مورد استفاده قرار گیرند. استفاده ترکیبی از این سه مورد با گلوکز و الکترولیت در محلول آب، بازده بقاء و قابلیت برگشت به رشد پس از تغذیه مجدد را به‌طور معنی‌داری افزایش می‌دهد.

2- تنظیم شرایط محیطی و رفاهی (Environmental & Management Adjustments)

فاکتورهای مدیریتی در زمان گرسنگی نقشی کلیدی دارند. Aviagen (2022) و Leeson & Summers (2009)  توصیه می‌کنند دمای سالن حدود ۱ تا ۲ درجه سانتی‌گراد بالاتر از شرایط عادی تنظیم شود تا نیاز متابولیکی برای گرما کاهش یابد. فراهم بودن نور ملایم ۲۴ ساعته باعث حفظ فعالیت ملایم و جلوگیری از خواب عمیق است که در نتیجه، وقوع افت ناگهانی دمای بدن و گلوکز خون کاهش می‌یابد. همچنین دسترسی دائم به آب تمیز و گرم ۲۵–۳۰درجه سانتی گراد حیاتی است، زیرا کم‌آبی مهم‌ترین عامل افزایش تلفات هنگام محرومیت از دان است.

3- نحوه بازگرداندن گله به دان

بازگرداندن دان (Refeeding) بعد از گرسنگی طولانی (بیش از ۱۲ تا ۲۴ ساعت) در نیمچه‌ها یا جوجه‌های گوشتی، اگر به‌درستی انجام نشود، می‌تواند باعث بروز شوک هاضمه‌ای (digestive shock)، مرگ ناگهانی و کبد چرب حاد شود.

مدیریت گله بعد از استرس گرسنگی

پس از پایان دوره نبود خوراک، نباید به‌صورت ناگهانی دان به پرنده داده شود Madsen et al. (2020, Poultry Science). و Aviagen (2022) هر دو بر بازگرداندن تدریجی خوراک طی ۲–۳ ساعت نخست تأکید دارند، به‌صورتی که ابتدا حدود ۳۰–۴۰٪ از دان روزانه در اختیار جوجه قرار گیرد. این کار از وقوع سندرم مرگ ناگهانی و نکروز کبدی پیشگیری می‌کند.

توصیه علمی:

1. در ۲ تا ۳ ساعت نخست فقط ۳۰ تا ۴۰ درصد جیره روزانه در دان‌خوری ریخته شود.
2. سپس طی ۴ تا ۶ ساعت بعدی، با مشاهده رفتار و وضعیت چینه‌دان، مقدار دان به ۶۰ تا ۷۰ درصد رسانده شود.
3. پس از ۱۲ ساعت نخست، می‌توان خوراک را به مقدار کامل و عادی بازگرداند.

نوع و ساختار خوراک در ابتدای بازگشت

پس از دوره بی‌دانی طولانی، مخاط گوارشی و آنزیم‌های گوارش به حالت حداقلی می‌رسند. بنابراین نوع خوراک باید قابل‌هضم‌تر از حالت عادی باشد.

توصیه‌ها:

1. از خوراک استارتر نرم یا پلت نیمه‌شکسته (crumbled feed) استفاده شود.
2. در صورت امکان تا ۲۴ ساعت نخست پودر نرم‌تر در اختیار جوجه‌ها قرار گیرد.
3. افزودن ویتامین‌ها (A, D₃, E, B‑complex) و الکترولیت‌ها در آب آشامیدنی به مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت، بازسازی سرعت متابولیسم را تسهیل می‌کند.

رفتار تغذیه‌ای و پایش فیزیولوژیکی

مطالعه‌ی Madsen  (2020, Poultry Science 99: 3584–3592) نشان داد که پس از یک دوره ۲۴ ساعته گرسنگی، اگر خوراک ناگهانی بازگردانده شود:

1. قند خون (Glucose) به‌سرعت بالا می‌رود → القای هیپرگلایسمی متناوب
2. گلیکوژن کبدی افزایش ناگهانی یافته → منجر به نکروز هپاتوسلولار
3. و نرخ تلفات مرگ ناگهانی بالا می‌رود.

ولی در گروهی که خوراک به‌صورت تدریجی عرضه شد، سطوح هورمون‌های T₃ و T₄ و گلوکز در محدوده فیزیولوژیک حفظ شدند و هیچ مرگ ناگهانی  مشاهده نگردید.

افزودنی‌های مفید برای بازسازی سریع‌تر پرنده

در متون علمی چند افزودنی جهت بهبود عملکرد پس از گرسنگی توصیه شده است:

نشانه‌های بازگشت موفق به خوراک

پس از ۴–۶ ساعت از بازگشت خوراک:

- چینه‌دان باید در >۹۵٪ از پرندگان پر و نرم باشد.

- مدفوع باید قهوه‌ای روشن و با رطوبت طبیعی باشد.

 اگر مدفوع آبکی یا رفتار پرنده بی‌حال شد، مقدار خوراک باید فوراً کاهش یافته و به محلول آبرسان–انرژی‌زا بازگشت شود.

 جمع‌بندی مدیریتی

درک اثر گرسنگی بر افت تولید (Prevention Insight) 

زمان آغاز تلفات (mortality onset) در اثر گرسنگی در نیمچه‌های گوشتی (broiler growers) از نظر فیزیولوژیکی و مدیریتی کاملاً بررسی شده است و در منابع علمی معتبر زمان و شرایطی که طی آن پرنده نمی‌تواند از مرحله جبرانی عبور کند، مشخص شده است.

مرحله اول: حفظ بقاء اولیه (۰ تا ۱۲ ساعت پس از قطع دان)

در این بازه، مرغ گوشتی از ذخایر گلیکوژن کبد و عضلات استفاده می‌کند. سطح قند خون (گلوکز) کاهش می‌یابد ولی هنوز به محدوده بحرانی نمی‌رسد. در این مرحله تلفات عملاً مشاهده نمی‌شود مگر در شرایط تنش حرارتی یا کمبود آب.

مرحله دوم: آغاز استرس متابولیک (۱۲ تا 24 ساعت) 

در این بازه، ذخیره گلیکوژن کبدی تمام شده و پرنده برای تأمین انرژی به چربی‌ها و سپس پروتئین‌ها متوسل می‌شود. نشانه‌ها شامل افت سریع وزن، بی‌حالی، کاهش دمای بدن و خواب‌آلودگی است. اگر قطع دان بیش از ۱۸ تا ۲۴ ساعت طول بکشد، تلفات معمولاً در پرندگان سنگین‌تر یا دارای استرس گرمایی ظاهر می‌شود (۰٫۵ تا ۲٪ افزایش طی ۲۴ ساعت اول).

مرحله سوم: مرگ ناشی از گرسنگی (۲۴ تا ۴۸ ساعت) 

پس از حدود ۲۴ تا ۳۰ ساعت گرسنگی، تعادل الکترولیتی و گلوکز خون مختل می‌شود و در بسیاری از مطالعات، این نقطه به‌عنوان نقطه آغاز تلفات «onset of mortality» شناخته می‌شود.

• تلفات در این مرحله معمولاً بین ۲ تا ۱۰٪ گزارش شده است (بسته به وزن، سن و دما)
• اولین تلفات عمدتاً مربوط به پرندگان با رشد سریع، ناهنجاری متابولیک یا استرس حرارتی هستند.

 مرحله بحرانی و مرگ فراگیر (۴۸ تا ۷۲ ساعت) 

بعد از حدود ۴۸ ساعت، پرنده دیگر توانایی حفظ دمای بدن و فشار اسمزی را ندارد. مرگ ناشی از افت شدید گلوکز خون، دهیدراتاسیون و نکروز کبدی اتفاق می‌افتد. در مطالعات کنترل‌شده، اگر هیچ نوع منبع انرژی یا آب کمکی داده نشود، تلفات در این نقطه به ۳۰–۴۰٪ می‌رسد.

 جمع‌بندی نهایی

گردآورنده: دکتر محمدرضا قهرمانیان

ویرایش و بازبینی: مهندس رضا یزدی

منابع علمی (References)

1. North, M.O. & Bell, D.D. (1990). Commercial Chicken Production Manual. 4th Ed. Chapman & Hall.
2. Leeson, S. & Summers, J.D. (2009). Commercial Poultry Nutrition. University Books, Guelph, Ontario.
3. Amerah, A.M. et al. (2009). “Effects of fiber inclusion on performance and digestive physiology of poultry.” World’s Poultry Science Journal, 65(1): 59–78.
4. Svihus, B. et al. (2013). “Feed structure, particle size, and physical aspects on broiler performance.” Poultry Science, 92(7): 1805–1815.
5. Aviagen® Broiler Management Handbook (2022). Aviagen Group, Ltd.
6. Etches, R.J. (1996). Reproduction and Physiology of the Chicken.
7. Madsen, J., et al. (2020). “Management factors leading to feed deprivation–induced spiking mortality syndrome in broilers.” Poultry Science, 99(7): 3584–3592.

8-Tan, J. et al. (2014). Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition, 98: 956–965. 

9- Bartell, S.M. & Batal, A.B. (2007). The effect of supplemental glutamine on growth performance and intestinal development in broilers during feed deprivation. Poultry Science, 86: 1940–1947.