آشنایی با انواع مسمومیت در طیور و علل آن

مقدمه

حصول شرایط بهداشتی در داخل سالن‌های پرورشی و تقلیل آثار سوء بیماری‌ها برای دستیابی به بهترین عملکرد و رفاه بهینه پرندگان و تضمین سلامت مواد غذائی ضروری می‌باشد. سموم به سه حالت ماده جامد، مایع و گاز وجود دارند که در صورت تماس با پرنده به هر نحوی سلامتی آن رادچار اختلال می‌کنند. مصرف سموم می‌تواند باعث ایجاد اسهال، حالت تهوع، استفراغ، درد و در نهایت مرگ گردد. به طور کلی درجه سمیت هر ماده ای بستگی به مقدار مصرف مواد دارد. بدلیل عدم وجود پادزهر برای اکثریت سموم بهترین راه حل مقابله در جهت عدم بوجود آمدن آن می‌باشد.

علل بروز مسمومیت در پرندگان

مسمومیت با سموم جوندگان

در مرغ‌ها باعث بی اشتهایی، ضعف تدریجی و افسردگی، دشواری در حرکت کردن و اسهال و در موارد حاد باعث مرگ ناگهانی می‌شود. در کالبدگشایی ورم ریه و تورم روده‌ها و بوی بد محتویات چینه دان و آسیت از علائم مسمومیت با سموم جوندگان است. هنگام باز کردن چینه دان و سنگدان ممکن است بوی کبریت سوخته به مشام برسد.

مسمومیت با نمک به علت عدم تعادل نمک در جیره و آب

نمک از دو عنصر سدیم و کلر تشکیل شده است و در تنظیم فشار اسمزی مایعات و برقراری تعادل اسیدی – بازی بدن نقش اساسی دارد. اعمال مکانیسم‌های فیزیولوژیکی به منظور برقراری تعادل الکترولیتی، ممکن است در بعضی شرایط سبب بروز اختلالاتی در سایر فعالیت‌های فیزیولوژیکی بدن شده و موارد غیر طبیعی از جمله بروز دیسکوروندپلازی و آلکالوز تنفس شود.

عطش و تشنگی بیش از حد از علایم بالینی مسمومیت با نمک می‌باشد و بیشتر پرندگان دچار فرم مزمن این مسمومیت می‌شوند ولی در فرم حاد آن معمولا علامتی دیده نمی‌شود.

مسمومیت با سرب

از علائم مسمومیت می توان به دشواری در حرکات و کاهش وزن ، ضعفِ عضلانی و اسهالِ سبز اشاره کرد.

مسمومیت با سموم  درختان و حشرات

علائم مسمومیت شامل عطش شدید، استفراغ، کبودی تاج و ریش، سیانوزه شدن، تشنج و در نهایت مرگ می‌باشد. در کالبدگشایی مری و سنگدان ملتهب است و مخاط روده‌ها پرخون و دارای لکه های خون مردگی می‌باشد. همچنین پوشش داخلی سنگدان از بافت زیرین قابل تفکیک است.

مسمومیت در اثر مصرف سنگ آهک و یا فسفات کلسیم در جیره غذایی

از علائم مسمومیت به کلسیم شامل عطش شدید، اسهال همراه با تشنج و انقباض عضلات، کبودی تاج و ریش و لاغری می‌باشد. جوجه‌ها معمولا از مرغ‌های بالغ حساس تر هستند و در کالبدگشایی تورم کلیه‌ها، نقرس احشایی و سنگ مجاری ادراری قابل تشخیص است.

مسمومیت با پرمنگنات

مسمومیت با پتاسیم پرمنگنات باعث ایجاد خونریزی و نکروز در چینه دان و حالت مرگ خاموش می‌شود.

مسمومیت با مواد ضد قارچ موجود در جیره غذایی

در اثر مسمومیت با ضد قارچ‌ها، جوجه‌ها دچار کاهش رشد، ترس از نور، ضعف در پاها، قدم‌های ناموزون، پیچ خوردگی پنجه‌ها، بزرگ شدن مفصل پا، جابه جا شدن تاندون، خمیدگی استخوان‌های ران و ساق، کاهش تولید و کاهش هچ گله می‌شود.

مسمومیت با ضد عفونی کننده‌ها

قرار گرفتن طیور در معرض ضدعفونی کننده‌ها باعث مسمومیت در آن‌ها می‌شود. علائم مسمومیت شامل کاهش تخمگذاری، بی اشتهایی، عطش شدید، و تنگی نفس می باشد. در کالبدگشایی، آسیت یا آب‌آوردگی شکم، افزایش حجم قلب، وجود ترشحات بین الیاف ماهیچه‌ها و تورم کبد نیز قابل روئیت می‌باشد.

مسمومیت با گاز فرمالدئید

فرمالدئید باعث تورم بافتِ ملتحمه چشم و بیماری‌های تنفسی می‌شود. قبل از تخلیه کامل گاز در زمان جوجه ریزی باعث بوجود آمدن اینگونه مسمومیت می‌شود. از فرمالین برای جذب آمونیاک در بستر استفاده می شود. این مواد دارای خاصیت پیوند با آمونیاک می‌باشند و سبب جلوگیری از آزاد شدن گاز آمونیاک از بستر می‌شوند که در چنین مواردی باید احتیاط لازم به عمل آید تا گله دچار مسمومیت نگردد.

مسمومیت با ویتامین A

رتینول و استرهای آن به میزان 100000 تا 15000000 واحد بین المللی در کیلوگرم غذا برای جیره طیور سمی نیست. رتینول به آسانی در بدن حیوان به اسید رتینوئیک تبدیل  می‌شود. اسید رتینوئیک به میزان حدود 50 تا 100 برابر  حداقل  ویتامین مورد نیاز موجب ایجاد مسمومیت می‌شود.

علائم مسمومیت با این ویتامین عبارتند از کاهش وزن، کاهش مصرف غذا، تورم و چسبندگی پلک‌ها ، التهاب دهان  و پوست مجار پاها، کاهش مقاومت استخوان‌ها و بروز سایر ضایعات استخوانی، مرگ و میر.

با افزایش تدریجی رتینول در غذا، مقدار ویتامین A موجود در پلاسما و کبد  افزایش می‌یابد. به طوری که اگر میزان آن در جیره 150000000 واحد بین المللی باشد، مقدار ویتامین A موجود  در پلاسما به 1300 واحد  بین المللی در دسی لیتر  پلاسما  و ویتامین A ذخیره شده  در کبد  به 20000 واحد  بین المللی  در گرم می‌رسد.

برخلاف  رتیونل، حتی مقادیر بسیار بالای اسید رتیینوئیک  در جیره باعث ذخیره  کبدی نمی‌شوند. افزایش چشمگیر ویتامین A جیره، قبل از اینکه باعث بروز سمیت شود. ممکن است رشد  و تخمگذاری را به دلیل کمبود یک یا چند ویتامین محلول در چربی کاهش دهد.

مسمومیت با گاز آمونیاک

آمونیاک از تخمیر باکتریایی اسید اوریک موجود در مواد بستر طیور بوجود می‌آید. گازی بی رنگ وبی بو و متداولترین گازی است که در مرغداری‌هایی که دچار نقص تهویه ای هستند وجود دارد.

عواملی مانند عدم تنظیم درجه حرارت سالن‌ها، عدم تجهیز مناسب هواکش‌ها، بسترنامناسب و افزایش یا کاهش رطوبت سالن‌ها باعث تشدید گاز آمونیاک در داخل سالن‌ها می‌شود. در چنین شرایطی میزان آمونیاک موجود در سالن‌ها شدیدا افزایش یافته و منجر به شیوع عوارض تنفسی و مشکلات متعاقب ناشی از آن درگله خواهد شد که ریه‌ها در طیور تحریک شده و موکوس اضافی باعث چسبندگی مژه‌های سطحی می‌شود و بنابراین عملکرد طبیعی آنها دچار اختلال خواهد شد و نسبت به عوامل ویروسی مانند نیوکاسل و برونشیت عفونی و تورم کیسه‌های هوایی در اثر عوامل باکتریایی از جمله باسیلوز حساس و احتمال درگیری صعودی خواهد شد.

مسمومیت با گاز متان

متان گازی است بی رنگ و بی بو، به علت نشت گاز از دستگاه‌های حرارتی و یا خاموش شدن آنها به علت کوران و یا علل دیگر گاز در سالن‌ها  متراکم می شود و سبب تنگی نفس و حتی خفگی و مرگ طیور می‌گردد. به علت قابل اشتعال بودن این گاز، تجمع آن در سالن‌ها ممکن است به  انفجار و آتش سوزی منجر شود. اگر چنانچه به عللی غلظت آنها در سالن‌ها افزایش یابد، پرنده را ضعیف نموده و مستعد ابتلا به بیماری‌های تنفسی و تولید سینوسی و سرگیجه و نهایتا مرگ خاموش می‌کند.

مسمومیت با آفلاتوکسین‌ها

مایکوتوکسین‌ها یا متابولیت‌های ثانویه قارچ‌ها یک نگرانی جهانی اند. در شرایط هوازی، رشد قارچ در مواد خام خوراک اجتناب ناپذیر است. گونه‌های زیادی از قارچ‌ها وجود دارند که مایکوتوکسین‌ها را تولید می‌کنند، اما اکثر قارچ‌هایی که مایکوتوکسین‌ها را تشکیل می‌دهند، تنها به سه دسته تعلق دارند:

آسپرژیلوس (آفلاتوکسین و اکراتوکسین)

پنی‌سیلیوم (اکراتوکسین)

فوزاریوم (فومونوزین‌ها و تریکوتسن‌ها)

اگرچه تعداد زیادی مایکوتوکسین تولید شده توسط این قارچ ها وجود دارد، اما تنها برخی از این مایکوتوکسین‌ها دارای ویژگی‌های بیماری زا هستند. مسمومیت در حیوانات ناشی از خوراک آلوده به مایکوتوکسین‌ها ممکن است از واکنش خفیف تا مرگ متغیر باشد. مایکوتوکسین‌ها بسته به نوع سم یا ترکیبی از سموم موجود در خوراک و همچنین مقدار سم می‌توانند علائم بالینی متفاوتی داشته باشند.

علائم عصبی مسمویت با آفلاتوکسین‌ها: عدم وجود رفلکس و موقعیت غیر طبیعی بال، آآسیب سلول‌های خونی (اثرات خون ساز)؛ خونریزی، کم خونی، سندرم پرنده رنگ پریده و تعداد بیشتر کبودی در جوجه‌های گوشتی

مشکلات کلیوی: افزایش مصرف آب و اختلال عملکرد کلیه ( بستر مرطوب )

اثرات دستگاه گوارش: اسهال

اثرات پوستی و غشای مخاطی: اختلال در پر کردن، ضایعات دهانی و فرسایش سنگدان. کاهش مصرف خوراک و امتناع غذا، کاهش افزایش وزن روزانه، اختلال در FCR و وزن کمتر کشتار. کاهش در تولید تخم مرغ، اندازه تخم مرغ، وزن تخم مرغ، کیفیت پوسته تخم مرغ و قابلیت جوجه ریزی.

آسیب کبدی: زردی (زردی پوست)

 جهت آشنایی با مایکوتوکسین‌ها می‌توانید مقاله مربوط به مایکوتوکسین‌ها در تغذیه گاو شیری را نیز مطالعه کنید.

ترجمه و نگارش: دکتر کامرانی، متخصص فیزیولوژی دام

ویرایش و طراحی: رضا یزدی