7 راهکار کاهش اثرات مضر مایکوتوکسین‌ها در پرورش طیور

مقدمه

مایکوتوکسین‌ها (مثل آفلاتوکسین‌ها، فومونیزین‌ها، دئوکسی‌نینوالنول DON، زیرالنون و ...) گروهی از ترکیبات سمی ثانویه هستند که به وسیله‌ی قارچ‌هایی مانند آسپرژیلوزیس (Aspergillus)، فوزاریوم (Fusarium)  و پنیسیلیوم (Penicillium) تولید می‌شوند. این قارچ‌ها معمولاً در غلاتی چون ذرت، سویاو یا در خوراک دام و طیور و در شرایط نامناسب نگهداری به‌ویژه رطوبت بالاتر از ۱۳٪ و دمای بالا و در هر مرحله از فرآوری، به سرعت گسترش می‌یابند.

مایکوتوکسین‌ها در غلات و خوراک دام و طیور شایع‌اند و حتی در مقادیر پایین می‌توانند رشد را کاهش دهند، سیستم ایمنی را تضعیف کنند و باعث تلفات یا ضایعات اقتصادی شوند.

اثرات مایکوتوکسین‌ها در مرغ گوشتی شامل:

• کاهش رشد و افزایش ضریب تبدیل غذایی
• افت ایمنی و واکنش ضعیف به واکسن‌ها و مستعد شدن نسبت به سایر بیماری‌زا
• آسیب کبد و کلیه و ضبط بیشتر امعا و احشا لاشه در کشتارگاه
• تلفات بیشتر در گله‌های گوشتی و مادر

بررسی‌ها نشان می‌دهد که آلودگی مایکوتوکسین‌ها در کشور نسبتاً شایع است و کنترل آن نیازمند ترکیب راهکارهای مدیریتی، تغذیه‌ای و تکنولوژیک است. در ایران، با توجه به اقلیم متنوع و مناطق گرم و مرطوبی مثل شمال و جنوب کشور، آلودگی خوراک دام و طیور به مایکوتوکسین‌ها موضوعی دائمی و مهم است. بررسی‌ها در برخی دانشگاه‌های کشور نشان داده‌اند که سطح آلودگی به آفلاتوکسین B₁ و زیرالنون در بسیاری از خوراک‌های  دام و طیور، بالاتر از حد مجاز بین‌المللی است. جهت مطالعه تکمیلی می‌توانید مقاله انواع آلودگی‌های خوراک دام و طیور را مطالعه بفرمایید.

کاهش اثرات این سموم از طریق اصلاح جیره و افزودنی‌های تغذیه‌ای، برای پایداری صنعت طیور ضروری است. در این مقاله، بر پایه‌ی یافته‌های پژوهش‌های بین‌المللی عمدتا جدید (۲۰۲۳ - ۲۰۲۵)، هفت راهکار علمی و عملی برای کاهش تأثیرات مایکوتوکسین‌ها یا سموم قارچی در خوراک طیور توضیح داده می‌شود.

درک اثرات مایکوتوکسین‌ها و ضرورت رویکردهای ترکیبی

سمومی مانند آفلاتوکسین، دئوکسی‌نیوالنول (DON) و فومونیزین، با تولید مواد اکسیدکننده و رادیکال‌های آزاد در بدن، به سلول‌های روده‌ای و کبدی حمله می‌کنند. این امر باعث می‌شود جوجه‌ها مواد مغذی را کمتر جذب کنند، وزن‌گیری‌شان کند شود (تا ۲۰ درصد کاهش) و التهاب روده ایجاد گردد که منجر به اسهال و عفونت‌های ثانویه می‌شود. در کبد، سموم باعث بزرگ‌شدن و اختلال عملکرد کبد می‌گردند، در حالی که در کلیه، پاکسازی خون مختل می‌شود. اغلب این سموم با هم ظاهر می‌شوند و اثرات همدیگر را تشدید می‌کنند، مانند ترکیب آفلاتوکسین و زیرالنون که رشد پرنده را بیش از حد کاهش می‌دهند.

افزایش میزان متیونین (Methionine)

متیونین یک اسید آمینه ضروری است که نقش کلیدی در سنتز پروتئین، ترمیم سلولی و مسیرهای متیلاسیون (بازسازی ژن) و تولید گلوتاتیون (یک آنتی‌اکسیدان مهم درون سلولی) دارد. مطالعات نشان داده‌اند که متیونین می‌تواند اثرات اکسیداتیو و آسیب کبدی ناشی از آفلاتوکسین را کاهش دهد و بهبودهای عملکردی در جوجه‌ها ایجاد کند.

متیونین، در کبد به گلوتاتیون (آنتی‌اکسیدان اصلی) تبدیل می‌شود، مانند یک سپر محافظ عمل می‌کند و سموم را قبل از آسیب‌رسانی خنثی می‌نماید. در جیره‌های آلوده، کمبود متیونین باعث می‌شود بدن نتواند با استرس اکسیداتیو مقابله کند، اما افزودن ۰.۱-۰.۲ درصد (DL-متیونین)  متیونین به خوراک، گلوتاتیون را ۳۰-۴۰ درصد افزایش می‌دهد و آسیب کبدی را کاهش می‌دهد. افزودن متیونین به جیره، وزن‌گیری را ۱۰-۱۵ درصد بهتر می‌کند، باعث کاهش التهاب روده و بهبود کیفیت گوشت می‌شود.

مطالعاتی در دانشگاه قاهره (۲۰۲۳) و مجله Poultry Science نشان داده‌اند که افزودن ۲۰ تا ۳۰ درصد متیونین بیشتر از سطح نیاز (سیستم تغذیه‌ای) NRC می‌تواند اثرات سمی آفلاتوکسین B₁ را به طور محسوسی کاهش دهد. پرندگانی که خوراک آلوده به آفلاتوکسین دریافت کرده بودند ولی مکمل متیونین نیز مصرف می‌کردند، آسیب کبدی کمتر، سطح بالاتر گلوتاتیون و فعالیت بیشتر آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی داشتند.

نکات عملی در رابطه با استفاده از متیونین برای کاهش اثرات سموم قارچی

• هدف: تقویت ظرفیت آنتی‌اکسیدانیِ درونی و کمک به دفع و متابولیسم  سموم قارچی (توکسین‌ها).

• اجرا: اگر وضعیت خوراک یا آنالیز نشان‌دهنده آلودگی احتمالی باشد، افزایش تدریجی سطح متیونین در فرمولاسیون خوراک طیور می‌تواند مفید باشد.

• هشدار: افزایش متیونین باید با تنظیم سایر آمینواسیدها (به‌ویژه لیزین) انجام گیرد تا نسبت ایده‌آل حفظ شود. تجویز بیش‌ازحد بدون تنظیم سایر آمینواسیدها می‌تواند توازن تغذیه‌ای را برهم زند؛ پس با یک متخصص تغذیه طیور و یا دامپزشک مشورت کنید.

افزایش میزان آنتی‌اکسیدان‌ها (ویتامین E، سلنیوم و پلی‌فنول‌ها)

بسیاری از مایکوتوکسین‌ها با ایجاد استرس اکسیداتیو سلولی عمل می‌کنند. مایکوتوکسین‌ها باعث تولید رادیکال‌های آزاد در بافت‌ها می‌شوند و این رادیکال‌ها غشاهای سلولی و آنزیم‌های حیاتی را تخریب می‌کنند. آنتی‌اکسیدان‌ها با مهار رادیکال‌های آزاد و احیای سیستم دفاعی سلول، از این آسیب جلوگیری می‌کنند. آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند ویتامین‌های E و C و ترکیبات پلی فنول یا عصاره‌های گیاهی مانند زردچوبه، چای سبز و...، رادیکال‌های آزاد تولیدشده توسط سموم قارچی را خنثی کرده و از آسیب به DNA و پروتئین‌ها جلوگیری می‌کنند.

نکات عملی

• ترکیبات پیشنهادی: ویتامین E (در سطوح تغذیه‌ای مناسب)، سلنیوم و عصاره‌های گیاهی با خاصیت آنتی‌اکسیدانی (مثل زردچوبه)
• عملکرد ترکیبات:
• ویتامینE : حفاظت غشای سلول و افزایش مقاومت ایمنی.
• سلنیوم: افزایش فعالیت آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز.
• پلی‌فنول‌ها و فلاونوئیدهای طبیعی (زردچوبه، زنجبیل، دارچین و سایر عصاره‌های گیاهی): تقویت هم‌زمان سیستم آنتی‌اکسیدانی و عملکرد کبد.

• هشدار: سطح دقیق نیاز باید با توجه به ترکیب جیره و سن پرنده تعیین شود؛ دوزهای بسیار بالا نیز می‌تواند نامطلوب باشد، بخصوص در مورد ترکیبات گیاهی حاوی پلی فنول‌های لازم است، احتیاط بیشتری لحاظ گردد. توصیه می‌گردد حتما با یک دامپزشک مجرب و یا متخصص تغذیه مشورت کنید.

تبدیل زیستی (Biotransformation / Biodegradation)

تبدیل زیستی فرایندی است که طی آن باکتری‌ها یا مخمرها ساختار شیمیایی مایکوتوکسین‌ها را تغییر داده و آنها را به ترکیبات غیرسمی تبدیل می‌کنند. برای مثال، باکتری‌های اسید لاکتیک سم آفلاتوکسین را هیدرولیز کرده و ۷۰-۸۰ درصد آن را خنثی می‌کنند، در حالی که آنزیم‌های خاص فومونیزین را به آمینواسیدهای ایمن تجزیه می‌کنند.

سویه‌هایی از باکتری‌هایی مانند باسیلوس (Bacillus subtilis)، لاکتوباسیلوس (Lactobacillus rhamnosus)  و ساکارومایسس (Saccharomyces cerevisiae) توانایی شکستن آفلاتوکسین‌ها، زیرالنون و دئوکسی‌نینوالنول (DON) را دارند. در مقاله‌ای در مجله  Frontiers in Microbiology (2024) نشان داده شد که ترکیب Bacillus  و Lactobacillus توانست سطح آفلاتوکسین B₁ در خوراک را تا ۷۰٪ کاهش دهد و رشد مرغ‌ها را بهبود بخشد.

سلامت روده بهتر، جذب مواد مغذی ۱۵ درصد بیشتر و کاهش عفونت‌ها از جمله فواید افزودن پروبیوتیک‌ها به جیره است.

نکات عملی

• استفاده از پروبیوتیک‌های مناسب در خوراک می‌تواند هم به سلامت روده کمک کند و هم تا حدی سم‌زدایی بیولوژیک انجام دهد. اما مستلزم استفاده از سویه‌های مناسب و با دوز مناسب است.
• محدودیت‌ها:
• تبدیل زیستی در سطح مرغداری گاهی آهسته یا ناقص است و برای همه توکسین‌ها قوی نیست؛ بنابراین معمولاً به‌عنوان بخشی از برنامه ترکیبی جهت کاهش اثرات مایکوتوکسین‌ها به کار می‌رود.
• با توجه به نوسان دمایی بالا در ایران، باید از محصولات مقاوم به گرما و رطوبت استفاده شود.
• تبدیل زیستی برای مایکوتوکسین‌های غیرپولاری (غیر قطبی) مثل DON مؤثرتر است تا سموم مقاوم مانند اکراتوکسین (OTA)

جذب توسط دیواره‌های سلولی مخمر (فیلتر طبیعی برای سموم)

دیواره سلولی مخمر سرشار از β-گلوکان‌ها (بتاگلوکان) و مانان‌الیگوساکاریدهاست که بار الکتریکی منفی دارند و می‌توانند مولکول‌های مایکوتوکسین با بار مثبت را در روده جذب کنند. دیواره مخمر حاوی بتاگلوکان‌ها و مانان‌الیگوساکارید به‌عنوان جاذبِ آلی عمل می‌کند و می‌تواند مایکوتوکسین‌ها را در روده به دام بیندازد و از جذب سیستمیک آن‌ها جلوگیری کند.

دیواره سلولی مخمر، با بتاگلوکان‌های چسبنده، سموم قطبی را مانند آهن‌ربا جذب کرده و از روده عبور می‌دهد بدون اینکه سموم قارچی به خون جذب شوند. این ماده آفلاتوکسین و دئوکسی‌نیوالنول را تا ۸۰ درصد بایند می‌کند و همزمان ایمنی را تقویت می‌نماید.

مزیت استفاده از مخمرها شامل بهبود طعم خوراک (خوش خوراکی) و افزایش مصرف دان توسط طیور است، همچنین با کاهش استرس اکسیداتیو تا ۲۰ درصد، با اثرات سموم قارچی مقابله می‌کنند. در یک تحقیق گسترده (Veterinary World, 2024) مشخص شد که افزودن دیواره مخمر به خوراک آلوده، باعث افزایش ۸٪ وزن زنده و کاهش ۱۲٪ ضریب تبدیل خوراک در مقایسه با گروه کنترل شد.

نکات عملی

• این ترکیبات علاوه بر جذب سم، باعث تقویت ایمنی روده نیز می‌شوند.
• ترکیب‌پذیری: می‌توان دیواره مخمر را به‌صورت جداگانه یا ترکیب با مواد معدنی سیلیکاته استفاده کرد. اغلب همراه با بنتونیت یا سایر بایندرها بهتر عمل می‌کند (اثر هم‌افزایی).

• دوز و زمان: معمولاً در تمام دوره‌ها کاربرد دارد اما بیشترین تاثیر را در پایان دوره نشان داده‌اند.

مواد معدنی سیلیکاته (بنتونیت، زئولیت، اسمکتیت و...)

کانی‌هایی مانند بنتونیت و زئولیت با ساختار لایه‌ای و بار سطحی مناسب، می‌توانند به‌خوبی آفلاتوکسین‌ها را جذب کنند و مانع جذب روده‌ای شوند. مطالعات متعدد اثربخشی این مواد را در بهبود وزن، ضریب تبدیل  و کاهش تلفات نشان می‌دهند. در مقاله‌ی Toxins (2025) استفاده از نانو‌زئولیت باعث افزایش ۳۰ درصدی ظرفیت جذب در مقایسه با زئولیت معمولی شد و از تخریب ویتامین‌ها و پروتئین‌ها جلوگیری کرد.

نکات عملی

• دسترسی: بنتونیت و زئولیت در بازار ایران وجود دارد و در دسترس است.
• دُزهای معمول: محصولات تجاری معمولاً در محدوده 0.5 الی 2 کیلوگرم در تن (بسته به غلظت و نوع محصول) استفاده می‌شوند. دوز دقیق براساس برچسب محصول تنظیم شود.
• هشدارها: برخی بایندرها می‌توانند ویتامین‌ها یا داروها را نیز جذب کنند؛ بنابراین تداخل‌های تغذیه‌ای و واکنش با واکسن‌ها و داروها را در نظر بگیرید و با یک متخصص تغذیه طیور و دامپزشک مشورت کنید.

• بهترین نتایج در جیره‌هایی با احتمال آلودگی متوسط حاصل می‌شود؛ در آلودگی‌های شدید باید ترکیب چند روش که در این مقاله بررسی می‌شوند، استفاده شود.

زغال فعال (بافت اسفنجی سیاه برای سم‌زدایی روده)

زغال فعال جاذب قویِ طیف وسیعی از مولکول‌هاست و در مطالعات نشان داده ‌شده که می‌تواند مقادیر قابل توجهی از مایکوتوکسین‌ها را جذب کند و اثرات سمی آن‌ها را کاهش دهد. زغال فعال با سطح وسیع حفره‌دار، سموم قطبی و غیرقطبی را جذب کرده و مانع ورودشان به خون می‌شود. زغال فعال ارزان است و  بازدهی سریع دارد اما بصورت دائمی نمی‌توان از آن استفاده کرد چون می‌تواند مواد مغذی و داروها را هم به خود جذب کند.

نکات عملی

• کاربرد محدود: زغال فعال معمولاً در شرایط حاد یا بعنوان اقدام موقتی استفاده می‌شود؛ استفاده دائمی ممکن است جذب داروها و ویتامین‌ها را کاهش دهد.
• ایمنی و سلامت: استفاده طولانی‌مدت نیاز به نظارت دارد؛ بهتر است با یک متخصص تغذیه طیور و یا دامپزشک مشورت گردد.

سم‌زدایی شیمیایی مانند آمونیاسیون (استفاده از مواد آمونیاک‌دار)، اکسایش قلیایی و پراکسیدها

در این روش از مواد شیمیایی مانند آمونیاک، پراکسیدها، اسیدهای آلی یا قلیایی برای تخریب ساختار مایکوتوکسین استفاده می‌شود. روش‌های شیمیایی می‌توانند ساختار شیمیایی برخی مایکوتوکسین‌ها (به‌ویژه آفلاتوکسین‌ها) را تغییر داده و سمیت آن‌ها را کاهش دهند.

برخی روش‌های اکسایشی یا قلیایی نیز برای کاهش سموم OTA   قارچی مانند (اکراتوکسین) وDON  گزارش شده‌اند.  سم‌زدایی شیمیایی با مواد اکسیدکننده مانند اوزون یا هیدروژن پراکسید، پیوندهای سمی را می‌شکند. اوزون ۱۰ ppm برای ۳۰ دقیقه، آفلاتوکسین را ۶۰-۷۰ درصد تجزیه می‌کند؛ پراکسید ۰.۵ درصدی هم دئوکسی‌نیوالنول را هیدرولیز می‌نماید.

اما این روش‌ها معمولاً در مقیاس صنعتی اعمال می‌شوند و نیازمند کنترل دقیق شرایط دما، pH، زمان و ارزیابی اثر بر کیفیت خوراک هستند.

نکات عملی

• اجرا در مرغداری: بیشتر روش‌های شیمیایی برای استفاده در مرغداری مناسب نیستند؛ اما واحدهای بزرگ تولید کننده خوراک می‌توانند با استانداردهای ایمنی از آن‌ها استفاده کنند.

جمع‌بندی نهایی

هیچ‌یک از راهکارها به‌تنهایی کامل نیستند. بهترین نتیجه وقتی حاصل می‌شود که اقدامات مدیریتی (پیشگیری در تمامی مراحل ذخیره سازی و انتقال)، افزودنی‌های تغذیه‌ای (بایندرهای مناسب، آنتی‌اکسیدان‌ها، متیونین) و در صورت لزوم مداخلات تخصصی (تبدیل زیستی یا سم‌زدایی شیمیایی در مقیاس بزرگ) با هم ترکیب شوند. این جمع‌بندی شامل موارد زیر است:

1- آنالیز دوره‌ای خوراک: نمونه‌برداری از مواد اولیه و خوراک کامل و انجام آزمایش‌های مربوط به تعیین میزان سموم قارچی

2- کنترل ذخیره‌سازی (انبارش صحیح): نگهداشت غلات در جاهای خشک، دور از تابش مستقیم آفتاب، با رطوبت کمتر از 13%، تهویه مناسب، کنترل آفات و استفاده از سیلوهای فلزی یا پلی‌اتیلنی ضد‌قارچ در مناطق مرطوب.

3- افزودنی‌های پیشگیرانه: استفاده از بایندرهای با کیفیت (بنتونیت + دیواره مخمر یا پریبیوتیک‌ها) در جیره‌هایی با سموم قارچی بالا (بخصوص در پایان دوره)

4- تقویت آنتی‌اکسیدانی و متیونین: افزایش متیونین و افزودن ویتامین Eو سلنیوم برای حمایت از کبد

5- استفاده از پروبیوتیک‌های مناسب

6- آموزش نکات مربوط به علایم مسمومیت با مایکوتوکسین‌ها برای کارکنان مرغداری: آشنایی با علائم اولیه مسمومیت مایکوتوکسینی شامل کاهش اشتها، رنگ‌پریدگی تاج، اسهال زرد، ضعف پاها و افت وزن.

منابع:

Elwan H. et al., Methionine alleviates aflatoxin B1-induced broiler chicks… (PMC). (PMC)

Kolawole O. et al., The Efficacy of Additives for the Mitigation of Aflatoxins… (2022). (PMC)

Nguyen T. et al., Mycotoxin Biodegradation by Bacillus Bacteria — A Review (2024). (PMC)

Mendieta C.R. et al., Effect of the Addition of Saccharomyces cerevisiae Yeast… (2017). (PMC)

Kihal A. et al., The efficacy of mycotoxin binders to control… (PMC 2022). (PMC)

(Cuccato M. et al., Innovative Mycotoxin Detoxifying Agents Decrease the Absorption Rate of AFB1… (Toxins 2025

Jalilzadeh-Amin G. et al., Prevalence and Concentration of Mycotoxins in Animal Feed — MENA study (2023). (MDPI)

Čolović R. et al., Decontamination of Mycotoxin-Contaminated Feedstuffs… (2019). (PMC)